Objaśnienia wyrazów podano przede wszystkim na podstawie definicji ze słowników polszczyzny ogólnej
(Słownik języka polskiego, M. Arcta, Warszawa 1995 (reprint wydania trzeciego), Słownik języka polskiego, pod red. W.Doroszewskiego, t. 1-11, Warszawa 1958-1969, Uniwersalny słownik języka polskiego, pod red. S. Dubisza, t. 1-4, Warszawa 2003, M. Bańko, Inny słownik języka polskiego, t. 1-2, Warszawa 2000), opracowań o charakterze encyklopedycznym (Encyklopedia medycyny, t. 1-2, Warszawa 1982, Encyklopedia Gazety Wyborczej, t. 1-20, Warszawa 2004), słowników gwarowych (J. Karłowicz, Słownik gwar polskich, t. 1-6, Kraków 1900-1911, Słownik gwar polskich, opr. przez Zakład Dialektologii Polskiej Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie pod kier. M. Karasia, od t. 2. pod kier. J. Reichana, od t. 6. pod kier. J. Okoniowej, Wrocław 1977 i nast.).
          Wyrazem hasłowym jest nazwa użyta przez Borzyma. Przy niektórych hasłach w nawiasach kwadratowych umieszczono postać ogólnopolską wyrazu. Nazwy typu deputacyja, suplikacyja podano zgodnie z ówczesną pisownią.
          Kwalifikatory chronologiczne daw., przestarz. uwzględniają współczesną świadomość językową użytkownika polszczyzny.

* adjunkt — daw. tytuł i stanowisko urzędnicze w niektórych działach administracji (niegdyś także w wojsku)
* aksalbant — [akselbant] spleciony sznur — złoty, srebrny albo wełniany, zawieszony na ramieniu przy mundurze wojskowym
* alkierz — boczny, mały pokój służący zwykle za sypialnię
* alkowa — mały pokój, zwykle bez okna, rodzaj niszy przylegającej do pokoju
* alwar — podręcznik gramatyki łacińskiej używany w szkołach dawnej Polski (także w całej Europie), usunięty z nich przez Komisję Edukacji Narodowej; nazwa pochodzi od nazwiska autora — portugalskiego jezuity Emanuela Alvarusa (1526-1583)
* ambarasowny - kłopotliwy, niewygodny, przysparzający wiele zachodu, trudności
* anodyna — mieszanina alkoholu etylowego i eteru etylowego używana dawniej jako środek znieczulający i narkotyk
* apopleksyja — inaczej udar; nagły wylew krwi do mózgu
* arkas — legumina, dawniej z mleka z cytryną, później z bitej śmietany i tartego ciasta jajecznego, przybrana konfiturami
* asafetyna — [asafetyda] in. czarcie łajno, smrodziec; żywica o silnym zapachu i smaku czosnku, otrzymywana z krzewów rośliny baldaszkowatej, rosnącej w Azji Środkowej, używana w stanie płynnym lub stałym jako środek leczniczy, przede wszystkim uspokajający; dziś na Wschodzie stosowana jest jako przyprawa kuchenna
* assesor — [asesor] ten, kto odbywa praktykę sędziowską w celu samodzielnego przygotowania się do zawodu
* audytor — 1. a) członek sądu wojskowego; b) członek sądu kościelnego; 2. dawniej a) słuchacz; b) w szkołach zakonnych przedrozbiorowych uczeń przesłuchujący kolegów z zadanych lekcji
* ausslag — wydatek
* bajki — gwar.: niezły, dobry, niczego sobie, ładny
* baleja — inaczej balia gwar. 1. naczynie przeważnie drewniane, okrągłe lub podługowate, służące zwykle do prania bielizny; 2. rodzaj żłobu do pojenia bydła
* bant — bud. gwar. w ciesielstwie: rozpora, belka spinająca krokwie lub umieszczona między ścianami
* baryzowy — gwar. baryszowy: wełniany
* batrak — gwar. pejoratywne określenie dawnego pracownika folwarcznego; także człowiek mieszkający na wsi, nieposiadający pola, jedynie ogród
* berejter — p. brejter
* berlinka — kryty statek rzeczny do przewożenia towarów
* betka — [bedłka] 1. grzyb występujący w licznych gatunkach jadalnych i niejadalnych, mający na dolnej stronie kapelusza blaszki. Do bedłek należą m.in. pieczarki, opieńki i kanie, 2. gwar. każdy grzyb jadalny poza prawdziwkiem
* białogłowa — daw. dziś żart. kobieta, zwłaszcza zamężna
* bielistki — futro z brzuszków popielic
* birka — tutaj: rodzaj łyżki do czerpania śmietany
* błażnica — |błaznica] daw. głupia kobieta, idiotka, wariatka
* błonie — otwarta przestrzeń, rozległa równina, pokryta trawą, duże pastwisko, łąka
* boćkowiec — daw. rzemień, batog służący do chłostania (od nazwy Boćki pod Bielskiem Podlaskim, gdzie niegdyś wyrabiano harapy — długie bicze na krótkim biczysku)
* brajter — p. brejter
* bratczyk — daw. członek bractwa, zwykle kościelnego
* braterstwo — brat z żoną
* brejter — [berajter, berejter, brejter] 1. koniuszy; przełożony nad końmi i stajniami, 2. ujeżdżający konie pod wierzch; nauczyciel jazdy konnej
* brukować — być na bruku: nie mieć swojego domu, gospodarstwa; mieszkać u kogo kątem
* bułka chleba — reg. uformowany okrągło lub podłużnie bochenek chleba lub innego wypieku
* burka — rodzaj długiego i obszernego płaszcza z kapturem, zrobionego z grubej tkaniny; dawniej: wierzchnie okrycie męskie bez rękawów, używane jako uzupełnienie stroju rycerskiego
* byczek - taniec rosyjski
* certacyje — pot. certowanie się, wymawianie się nieszczere od czego; droczenie się
* cędrzyna — [cembrzyna] cembrowina
* cierka — narzędzie do obróbki Inu a) cierlica; b) międlica
* cierykać — [cierkać] o niektórych owadach: wydawać dźwięk podobny do terkotania
* cug — zaprzęg składający się z sześciu lub niekiedy czterech koni zwykle jednej maści
* cugowe konie — cugowiec; cugant; koń używany tylko w czterokonnym lub sześciokonnym zaprzęgu powozu, w cugu
* czamarka — [czamara] dawne męskie ubranie wierzchnie, długie, szamerowane, zapinane pod szyję
* czeladź — dawna służba u magnatów i szlachty używana do posług w domu
* czerkies — [Czerkies] członek narodu zamieszkującego zachodnio-północny obszar Kaukazu
* deputacyja — przestarz. grono osób reprezentujących jakąś zbiorowość dla przedstawienia życzeń swych mocodawców lub dla załatwienia jakiegoś poruczonego zadania; delegacja
* dobywać — przestarz. dziś książk. wyjmować, wykopywać, wyłamywać, wyciągać co skąd; wydostawać
* dopokąd — daw. dopóki
* dożywotnica — kobieta, która jest na dożywociu
* dublony - futro barankowe w lepszym gatunku
* dzielanka — daw. reg. dzielenie, podział
* dzwergać — gwar. dźwiergać machać rękami lub nogami
* ekfipaż — 1. przestarz. powóz wyjazdowy nieciężarowy; 2. daw. wyposażenie, bagaż, ekwipunek
* ekonom — w dawnych majątkach ziemskich pracownik zarządzający gospodarstwem i mający nadzór nad robotnikami w polu
* ekskultacyja — przestarz. wyłączanie z czego
* ekskursyja — przestarz. wycieczka, wyprawa, podróż, zwłaszcza w celach naukowych
* ekspedytor — właściciel biura ekspedycyjnego pośredniczący w wysyłaniu towarów ekspensowny — dużo kosztujący, kosztowny
* ekspiracyja — przestarz. upływ terminu, wygaśnięcie czego (np. umowy, kontraktu)
* emetyk — przestarz. środek wykrztuśny, w większych dawkach wywołujący wymioty
* entrepryza — [antrepryza] przestarz. przedsiębiorstwo, przedsięwzięcie
* etap — tutaj: transport więźniów lub zesłańców pod strażą do miejsca zesłania na Syberię w Rosji
* faktor — 1. pośrednik do załatwiania różnych interesów; usłużny stręczyciel; 2. jeden z elementów lub jedna z okoliczności, które się składają na ostateczny wynik lub skutek; czynnik; 3. daw. a) plenipotent, pełnomocnik, b) listonosz
* familia — przestarz. rodzina, ród, ogół osób ze sobą spokrewnionych, skoligaconych
* faska — naczynie drewniane z klepek, zwężone u dołu, do przechowywania produktów
* febra maciczna — udar maciczny, wstrząs maciczny
* felczer — pomocnik lekarski mający średnie wykształcenie medyczne
* feldfebel, feldweber, folfebel — niższy stopień oficerski w dawnym wojsku polskim; w niektórych armiach st. sierżant, st. wachmistrz
* fizyognomia — [fizjonomia] przestarz. twarz, wyraz, rysy
* fluksyje — [fluksja] zapalenie lub ropień dziąsła z powodu próchnicy
* foksal — daw. dworzec kolejowy
* fontanela — daw. sztucznie zrobiona długotrwała rana, mająca działać leczniczo; jątrznica; apertura
* fornal — robotnik folwarczny, zwłaszcza pracujący przy robotach polowych
* fornalka — a) przestarz. zaprzęg składający się z czwórki lub pary koni przydzielanych fornalowi do pracy, b) wóz, furmanka, fura
* forszman — stangret powożący z konia, woźnica; forszpan; foryś
* frażetowska zastawa — zastawa platerowa (Frageź nazwisko warszawskiego fabrykanta z drugiej połowy XIX w.)
* frejlina — daw. dama dworu
* funt — jednostka wagi obowiązująca w wielu krajach, dawniej także w Polsce, równa wadze od 350 do 560 gramów
* galancie — gwar. ładnie, elegancko, porządnie
* galanteryjny — pełen szyku, elegancji, dobrego smaku
* ganek — bud. przybudówka przed wejściem do domu; przedsionek, weranda
* garniec — dawna miara objętości, zawierająca 4 kwarty, która dzieli się jeszcze na 16 kwaterek, 32 półkwaterki i równa się 4 litrom
* gimnazyjum realne — daw. męska szkoła średnia (pierwsze gimnazja tego typu powstały w XIX w.), w której głównie wykładano matematykę, nauki przyrodnicze, języki nowożytne i rysunki; celem tych gimnazjów było kształcenie zawodowe
* grap, grapa — kuchenne naczynie o trzech nogach do gotowania, z prostego, lanego żeliwa
* grodź — [gródź] łąka, pastwisko ogrodzone płotem
* gumno — przestarz. m.in. podwórze gospodarskie wraz z budynkami gospodarskimi
* gutaperka — kleista substancja zbliżona do kauczuku, otrzymywana z soków niektórych roślin podzwrotnikowych, w XX w. miała szerokie zastosowanie głównie w dentystyce, w elektrotechnice jako materiał izolacyjny itp.
* guwernantka — daw. nauczycielka domowa; wychowawczyni dzieci w zamożnych domach
* imaginacyja — 1. przestarz. wytwór wyobraźni, urojenie, 2. wyobraźnia
* imperiał — złota moneta w Rosji carskiej początkowo wartości dziesięciu rubli, na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim także pięciorublowa
* jagoda — daw. policzek
* jarzyna — przestarz. zboże jare, roślina jara
* jeometra — [geometra] daw. specjalista zajmujący się pomiarami gruntów i sporządzający plany; dziś: geodeta
* jętka bud. a) mała belka pozioma, na której opierają się krokwie dachu na pewnej wysokości, b) zwykle w Im. żerdzie w stodole nad klepiskiem do suszenia albo składania zboża
* junakować — zachowywać się junacko, lekceważyć niebezpieczeństwo, popisywać się odwagą
* juponować — imponować
* kajet — przestarz. zeszyt
* kałamarz — nieduże naczynie na atrament
* kamrat — daw: kolega, towarzysz pracy, zabawy, partner w interesach
* kantar — 1. uździenica bez wędzidła, służąca do uwiązywania konia w stajni, także wkładana koniowi puszczanemu na pastwisko w celu łatwiejszego schwytania go; 2. wędzidło
* karabela — lekka, ozdobna, krzywa szabla noszona przez szlachtę głównie podczas uroczystości
* karbowy — przestarz. w majątku dworskim: człowiek nadzorujący robotników rolnych i prowadzący rejestr ich pracy
* karczma — daw. budynek przy uczęszczanych traktach, służący dawniej jako miejsce spotkań, spełniający funkcję gospody, domu zajezdnego; oberża
* kibitka — rodzaj szerokiego wozu na kołach lub saniach, używany dawniej w Rosji
* kierz — daw. krzak
* kirasjer — żołnierz jazdy ciężkiej okryty pancerzem z blachy; w nowszych czasach należący do specjalnych pułków gwardyjskich
* kircha — pot. kościół protestancki
* kirys — dawna zbroja osłaniająca pierś lub pierś i plecy; pancerz
* kokota — kobieta lekkich obyczajów, utrzymanka
* kolator — przestarz. osoba mająca prawo obsadzania urzędów kościelnych, zwykle fundator kościoła lub spadkobierca fundatora
* kołtun — zbity kłąb włosów powstały skutkiem brudu i wszawicy
* komeraż — zwykle w liczbie mnogiej: złośliwie plotki, nieprzychylne komentarze, obgadywanie
* komplenacyja — [komplanacja] daw. akt zgody będący zakończeniem zatargu, układ pojednawczy kończący spór, proces lub zapobiegający procesowi
* konotatka — daw. notatka
* kontredans — figurowy taniec towarzyski, modny w XVIII i XIX w., tańczony parami, które ustawiają się naprzeciwko siebie, w czasie tańca często się zmienia partnera
* kontusz — staropolska suknia wierzchnia, długa, z rozciętymi rękawami, spiętymi zazwyczaj na plecach
* konwikt — daw. szkoła (najczęściej klasztorna), z internatem
* konwulsyje — gwałtowne, spazmatyczne skurcze mięśni; silne drgawki
* kopa — 60 sztuk: jednostka handlowa lub obrachunkowa, dziś gdzieniegdzie używana na wsi, głównie przy liczeniu snopów zboża, jaj
* kopańka — gwar. drewniane naczynie do zaczyniania i wyrabiania ciasta; niecka
* kopiarz — daw. osoba sporządzająca kopie, kopiująca dokumenty; przepisywacz; kopista
* kopielucha — gwar. droga z zaspami śnieżnymi
* kopno — gwar. warunki na drodze podczas zimy, kiedy droga jest trudno przejezdna z powodu zasp śnieżnych
* koryfejka — przestarz. solistka w balecie
* korzec — 1. dawna polska miara objętości ciał sypkich zawierająca 32 garnce (około 120 litrów); także: miara ciężaru równająca się w przybliżeniu 98 kilogramom; 2. naczynie o pojemności jednego korca
* kośnik — gwar. mężczyzna, który kosi zboże; kosiarz
* kółko -przyrząd do przędzenia Inu; kołowrotek
* krajczak — daw. dywan zrobiony z krajki
* krakowski zaprzęg - rodzaj uprzęży końskiej z rogami i suknem na chomącie, z kółkami i brzękadłami
* krasiwo — okrasa, słonina, sadło
* krosna — ręczny warsztat tkacki
* krup — ostra choroba zakaźna, w której występuje duszność z powodu zwężenia krtani; błonica krtani
* krynolina — szeroka halka rozpięta na okrągłych drutach stalowych lub usztywniona fiszbinami, wkładana pod suknię i nadająca jej kształt dzwonu, modna szczególnie w połowie XVIII wieku
* księgosusz — ostra, zakaźna choroba bydła, spowodowana przez swoisty wirus, wywołująca zmiany patologiczne błony śluzowej dróg oddechowych i przewodu pokarmowego
* kufer — okuta skrzynia drewniana lub żelazna z wypukłym lub płaskim wiekiem, służąca do przechowywania ubrań, bielizny i innych rzeczy; dawniej często używana w podróży
* kum — daw. ojciec chrzestny w stosunku do matki chrzestnej i do rodziców dziecka lub ojciec dziecka w stosunku do jego rodziców chrzestnych
* kwacz — zwitek pakuł, szmat, przymocowany do długiego kija, który używano do smarowania różnych przedmiotów smołą, służył także do rozprowadzania farby; rodzaj pędzla
* kwadrować — przestarz. harmonizować z czym, zgadzać się, pasować, odpowiadać
* kwarta — dawna miara ciał płynnych i sypkich równa 1 litrowi
* kwaterka — czwarta część kwarty, miara towarów sypkich i ciekłych, polska równa 0,25 litra
* lamus — dawniej przy dworach lub chałupach: osobny drewniany albo murowany budynek do przechowywania zboża, cenniejszych przedmiotów, zbroi, dokumentów itp.; dzisiaj: skład starych rzeczy, rupieciarnia
* lancuś — [/anc] rodzaj gry w karty; diabełek
* lanszaft — [landszaft] obraz przedstawiający krajobraz, pejzaż
* latry — gwar. boczne deski albo drabiny u wozu, drągi kładzione wzdłuż wozu
* legomina — daw. artykuły spożywcze, szczególnie: jajka, mąka, groch; także jarzyny, warzywa
* leter — daw. deska boczna u wozu konnego
* leterka — daw. wóz drabiniasty
* litkup — gwar. poczęstunek alkoholem po dobitym targu; podarunek, zwykle pieniężny otrzymywany przez kupującego od kupca
* łaziennik - in. łaziebnik, dawniej: właściciel łaźni, posługacz w łaźni; kąpielowy, wykonujący również różne zabiegi leczniczo-kosmetyczne
* ładyszka — [hładysza] naczynie gliniane podobne do dzbana, używane dawniej na wsi do mleka; dzieżka
* łokieć — dawna miara długości wynosząca 576 milimetrów
* mamka — kobieta trudniąca się karmieniem piersią cudzych dzieci
* mantyla — noszona dawniej krótka peleryna kobieca, rodzaj płaszcza bez rękawów, zwykle z jedwabiu
* maryjasz — dawna gra w karty dla dwóch osób, w której używa się talii złożonej z 24 kart
* mendel — dawna miara liczbowa, stosowana zwłaszcza na wsi: piętnaście sztuk, czwarta część kopy
* metr — gwar. miara równa 100 kilogramom
* miełka — gwar. miotła zbożowa (Apera spica-venfi) chwast zbożowy, występujący szczególnie na glebach suchych i piaszczystych
* milfer — daw. perfumy o zapachu kwiatowym, na bazie wody kolońskiej
* mitręga — przeszkoda w pracy, strata, marnowanie czasu; utrudnienie, zwłoka, opóźnienie
* młynkować- tutaj: gmatwać; plotkować
* mokradź — daw. wilgotne powietrze, wilgotne miejsce
* mrygać — gwar. mrugać
* mularz — przestarz. murarz
* nabiedrzyk — część uprzęży końskiej, rzemyk boczny w zaprzęgu, spadający na biodro konia
* nadstrażnik — tutaj: funkcjonariusz straży granicznej
* nagdroda — daw. nagroda
* naityczanka — [najtyczanka, nejtyczanka] — rodzaj używanej dawniej bryczki (od Neu Tischcin, niemieckiej nazwy miasta Novy Jicin)
* nawyknienie — przyzwyczajenie do wykonywania pewnych czynności zawsze w ten sposób; nawyk, zwyczaj.
* niewiestka — gwar. synowa
* numer — pokój hotelowy
* oblig — pisemne uznanie długu, skrypt dłużny
* obor, obior — [obór, obiór] wybieranie, obieranie; wybór
* obstalować — przestarz. polecić, zlecić wykonanie czego
* obsterny — [obstetryczny, obstetrykalny] odnoszący się do akuszerstwa, czyli sztuki położniczej
* odstawny — gwar. będący w odstawce; żołnierz odstawny daw. zwolniony z pracy, ze służby, zdymisjonowany
* odwieczorek — gwar. popołudnie
* oficjalista — daw. osoba zatrudniona przy zarządzaniu prywatnym majątkiem ziemskim
* okowita — daw. wódka nieoczyszczona, także zwykła wódka
* okulbaczyć — nałożyć kulbakę (wysokie siodło z szerokimi drewnianymi łękami) na konia; osiodłać
* ordynaryja — część zarobków oficjalistów dworskich i robotników rolnych w dawnych majątkach ziemskich wypłacana w naturze, np. w zbożu, ziemniakach, drzewie
* ordynek — daw. szyk, układ, rozkład, rozstawienie (zwłaszcza wojska)
* pachciarz — dawniej w Polsce: osoba dzierżawiąca od kogoś coś, np. karczmę, sad, bydło
* palant — gra w piłkę, w której uczestnicy podzieleni na dwie drużyny podbijają kijem małą, laną piłkę gumową
* palet — daw. pisemny nakaz zapłacenia należności skarbowej, podatku, złożenia świadczeń w naturze
* pantalony — przestarz. długie, obszerne spodnie
* paradyz — na widowni dawnych teatrów: najwyższa kondygnacja, na której znajdują się najtańsze miejsca; jaskółka
* parcelacyja — dzielenie większych obszarów ziemi lub lasów na mniejsze części albo na małe działki
* parciany — zrobiony z partu; parciane rzeczy są zrobione z grubego, zgrzebnego płótna konopnego lub Inianego albo ze szpagatu
* parwa — daw. najniższa klasa w szkole; początkowa szkoła miejska; proforma
* parfors — daw. bezceremonialnie, bez pardonu, przemocą, przebojem
* paśnia — gwar. pastwisko, miejsce, gdzie się pasie bydło; wygon
* pedel — daw. woźny w jakiejś instytucji
* penitent — w kościele katolickim: ten, kto przystępuje do spowiedzi
* pensyja — daw. zakład naukowo-wychowawczy, zwykle dla dziewcząt, przyjmujący uczącą się młodzież także na mieszkanie z całkowitym utrzymaniem
* perkalikowy — zrobiony, uszyty z perkaliku, czyli lżejszego gatunku perkalu, zwykle drukowanego
* petocie — drobne, punkcikowate wybroczyny w skórze lub śluzówkach powstałe z powodu pękania drobnych naczyń, gdy dochodzi do chorobowego uszkodzenia ścian naczyń
* pieczeniarz — przestarz. człowiek mający skłonności do żywienia się cudzym kosztem, lubiący dobrze zjeść na cudzy koszt; darmozjad
* plenipotencyja — pełnomocnictwo
* plenipotent — pełnomocnik; osoba mająca plenipotencję, czyli upoważniona przez mocodawcę do działania w jego imieniu, w jego zastępstwie
* plika — plik; zwitek, pęczek, zwój czego, np. włosów
* płeć biała — przestarz. biała skóra (przede wszystkim na twarzy); biała cera
* poczhalterka — [poczthalterka] tutaj: osoba zajmująca się dostarczaniem korespondencji, przesyłek
* pdkomorzy — w dawnej Polsce: wysoki urzędnik dworski, zastępca komornika, zarządzający dworem księcia oraz gospodarką w dobrach panującego
* podołek — przestarz. wklęsłość, wgłębienie tworzące się z przodu w sukni lub w fartuchu, gdy się je uniesie po bokach i z dołu albo gdy się siedzi
* podpisarz — w dawnej Polsce: pomocnik lub zastępca pisarza, sekretarz sądowy
* podsędek — w dawnej Polsce: urzędnik w sądzie ziemskim, zastępca sędziego
* popas — zatrzymanie się w drodze dla nakarmienia koni, dla odpoczynku; postój, przystanek, przerwa w podróży
* porękawiczne — daw. podarunek dawany przez nabywcę żonie lub członkowi rodziny, zwłaszcza przy kupnie nieruchomości; zapłata dla pośrednika.
* postać, na postaci — gwar. podczas żniw miejsce na polu, w którym staje najlepszy żniwiarz; naczelne, najważniejsze stanowisko żniwiarza lub żniwiarki na polu; także: rząd żniwiarzy lub kosiarzy na polu; przestrzeń pola, które oni zajmują
* postatnica — gwar. źniwiarka, która przewodziła grupie żniwiarzy
* powić — przestarz. urodzić, wydać na świat
* powinszowanie — życzenia, gratulacja
* półgęsek — połówka gęsi, jako potrawa
* prożone mleko — p. prażone mleko
* północek — gwar. północ, godzina dwunasta w nocy
* prażone mleko — gwar. gotowane mleko
* prowentowy pisarz — daw. pracownik utrzymujący kontrolę nad dochodami gospodarstwa wiejskiego
* preferans — rodzaj gry w 32 karty, w której rozstrzyga liczba wziętych lew; gra ta była popularna w XIX i na początku XX w.
* prowizor — daw. pracownik apteki niższy stopniem od magistra farmacji
* przecze — gwar. działka pola, biegnąca w poprzek
* przyspa — [przyzba] wał usypany z ziemi lub igliwia dookoła podmurówki domu
* pud - rosyjska jednostka masy równa 40 funtom, czyli 16,38 kilograma
* pugilares — rodzaj małej, kieszonkowej teczki z przegródkami na banknoty, dokumenty, itp.; portfel
* pułtaroczny wózek - [półtoraczny wóz] wóz konny mający 1,5 szerokości normalnego wozu; półtoracznik
* rajek — gwar. swat; ten, który kojarzy małżeństwa
* rarytet — przestarz. rarytas
* referendarz — urzędnik, tytuł urzędniczy w niektórych działach administracji; referent
* regient — [regent] tutaj: urzędnik przyjmujący wpisy do ksiąg sądowych, dbający o kancelarię i archiwum sądowe
* rejent — notariusz
* reklama —tutaj: reklamacja
* rezonować — dowodzić, mówić z dużą pewnością siebie, często krytycznie lub umoralniająco
* rotny — daw. stojący na czele roty, dowodzący rotą;
* rekuza — odmówienie ręki panny (wdowy, rozwódki) starającemu się o nią
* roża — w dawnym wojsku polskim podstawowa jednostka organizacyjna i taktyczna odpowiadająca dzisiejszej kompanii lub szwadronowi; także oddział żołnierzy, zwłaszcza w piechocie rosyjskiej
* rysak — koń odznaczający się zdolnością do szybkiego kłusa, używany w wyścigach, w których jest dozwolony tylko bieg kłusem; kłusak
* sadyba — siedziba, siedlisko, osiedle, miejsce
* salopa — noszony dawniej płaszcz kobiecy, długi i obszerny, zwykle watowany, z peleryną
* sąsiek — przegroda w stodole, gdzie się składa zżęte zboże; zasiek
* sążeń — dawna miara długości drewna równa w Polsce około 190 centymetrom (w Rosji 3 arszyny)
* scheda — odziedziczony majątek (albo jego część); szczególnie: odziedziczona ziemia; spadek, dziedzictwo, spuścizna
* sekwestr — zajęcie majątku na rzecz państwa; także: zabranie majątku lub rzeczy spornej pod zarząd albo do przechowania osobie trzeciej do czasu rozstrzygnięcia sporu przez sąd
* serwituty — daw. (głównie w ustroju pańszczyźnianym): prawo do korzystania z gruntów folwarcznych i chłopskich, przysługujące wzajemnie chłopom i dziedzicom
* sfolżeć — zelżeć, złagodnieć, osłabnąć w napięciu; uśmierzyć się; sfolgować
* siedlarz - [siodlarz] rzemieślnik zajmujący się wyrobem siodeł i uprzęży; rymarz
* siemionaty — [siemieniaty] o kurach: mające pstre upierzenie; pstre
* sierp — dawne narzędzie rolnicze do żęcia zbóż, traw, półkoliście zakrzywione ostrze osadzone na krótkiej drewnianej rękojeści
* siwosz — koń siwej maści; siwek
* słodownia — pomieszczenie lub urządzenie, w którym odbywa się przerób zboża, głównie jęczmienia na słód
* skrobanka — daw. okorowana belka sosnowa
* smurżyk — [smużyk] skóra jagnięcia lub barania wyprawiona bądź niewyprawiona, na której zostawiono wełnę
* sotnia — daw. oddział złożony ze 100 ludzi
* spekulacja — daw. interes, przedsięwzięcie handlowe
* spichrz — budynek przeznaczony do składania i przechowywania zapasów, głównie zboża
* spólnik — przestarz. wspólnik
* starka — wódka żytnia przechowywana przez wiele lat
* starożytny — przestarz. istniejący od dawnych czasów; prastary, starodawny; odwieczny
* statki — sprzęt potrzebny do wykonywania jakiejś czynności; naczynia, narzędzia, przybory, dziś szczególnie naczynia kuchenne
* strawa — to, co się je; pożywienie, pokarm, jedzenie
* stręczyć — przestarz. podsuwać, radzić komu kupno czego; zaangażowanie kogo do pracy; polecać, rekomendować
* stypa — poczęstunek po pogrzebie; konsolacja
* subiekcjonalny — pełen subiekcji;
* subiekcja — trud, kłopot, skrępowanie
* suchotnik — przestarz. człowiek, chory na suchoty; gruźlik
* suchoty — gruźlica
* sukcessor — [sukcesor] spadkobierca, dziedzic
* suplikacyja — religijna pieśń błagalna
* Syber — Syberia: kraina geograficzna na północy Rosji, miejsce zsyłek Polaków w XIX - pierwsza poł. XX w.
* symptomat — przestarz. objaw, oznaka czego (zwykle jakichś ujemnych zjawisk, szczególnie choroby)
* szachownica — pola, na których działki układają się w obraz przypominający tablicę szachów
* surdut — a) przestarz. dawny wizytowy ubiór męski z ciemnego sukna; marynarka długa, dwurzędowa; b) okrycie męskie wierzchnie; kapota, sukmana
* szarpia — używany dawniej materiał opatrunkowy, sporządzony z nitek wyskubanych ręcznie z kawałków starego płótna Inianego
* szaszka — szabla (zwłaszcza rosyjska)
* szczep — tutaj: ród, rodzina
* szczerkowata — pełen szczerku, kamyczkowaty;
* szczerk — gruby piasek, ziemia z drobnymi kamykami
* szpak — koń maści ciemnosiwej
* sztafeta — daw. posłaniec wyprawiony z pilną wiadomością, zwykle konny
* szpekulacyja — p. spekulacja
* sztos — tutaj: rodzaj hazardowej gry w karty
* szulc — bud. gwar. 1. belka podłużna, na której oparte są belki poprzeczne,2. słup osadzony w podwalinie ściany, w który wpuszczone są końcami bale
* sztyk — gruby bal zaciosany, służący do zatrzymywania tratwy; tutaj: gruby bal drewniany wykorzystywany do budowy drewnianych budynków
* szulernia — dom, miejsce gry szulerskiej (hazardowej)
* szwarcować — nielegalnie przewozić, przenosić co przez granicę; przemycać
* szyldwach — żołnierz stojący na warcie; wartownik; strażnik
* szylkretowy — wykonany z szylkretu;
* szylkret — masa rogowa otrzymywana przez ogrzewanie i prasowanie rogowych płytek pochodzących z pancerzy żółwi morskich, używana do wyrobu galanterii ozdobnej
* szynel — płaszcz specjalnego kroju, z patkami z tyłu, noszony przez żołnierzy rosyjskich, niektórych dawnych funkcjonariuszy państwowych i uczniów
* szyper — dowódca mniejszego statku, np. holownika, statku rybackiego; dawniej również: właściciel statku rybackiego
* szynkarz — właściciel szynku — podrzędnej restauracji, baru
* śródpoście — środek wielkiego postu, środa w czwartym tygodniu wielkiego postu; półpoście
* tabaczkowy — jasnobrązowy o zielonym odcieniu, jak kolor tabaki
* talka — gwar. a) motek nici, przędzy zdjętych z motowidła; b) motowidło: przyrząd do nawijania i odmierzania nici, przędzy
* tarantas — dawny powóz o nadwoziu w kształcie pudła osadzonego na drągach zamiast resorów
* tłoka — bezpłatna pomoc sąsiedzka w pracy na polu, w gospodarstwie lub przy budowie domu
* toć — gwar. przecież
* tołub - [tułup, tułub] długie, szerokie futro, zwykle ze skór baranich, często niepokryte materiałem
* tracz — robotnik zajmujący się piłowaniem kłód drzewa za pomocą ręcznej piły
* traktament — sposób obchodzenia się, postępowania z kim, traktowanie kogo
* translokować — przenosić na inne miejsce; przemieszczać
* transpiracyja — pocenie, poty
* trepy — schody
* tretuar — [trotuar] chodnik
* tryngield — [tryngeld] daw. napiwek
* tualeta — [toaleta] tutaj: elegancki strój, ubiór damski
* tybetowy - zrobiony z tybetu; tybet — cienka, miękka tkanina sukniowa z wełny czesankowej, o skośnym obustronnym splocie
* tużurek — dwurzędowy, długi surdut męski z ciemnej tkaniny wełnianej, zapinany z przodu na pięć guzików, z aksamitnym kołnierzem, kieszonką na lewej piersi i rękawami z wąskimi mankietami, noszony na przełomie XIX i XX w.
* tyłowisty — otyły
* ul — tutaj: areszt, więzienie
* uroczyszcze — daw. uroczysko
* użątek — daw. to, co zżęto; zżęte zboże; plon, zbiór
* wasan — daw. waćpan: daw. skrót od wyrażenia waszmość pan
* wądolisko — gwar. wąwóz, jar, parów.
* wchodowe drzwi — drzwi wejściowe
* wiorsta — dawna rosyjska miara długości równa 1,0668 kilometra
* wiorzysko — [wiórzysko] gwar. miejsce, gdzie rąbią siekierą, wygładzają heblem, gdzie jest pełno wiórów
* wigilija — [wigilia] daw. dzień poprzedzający jakieś wydarzenie
* włóka — miara powierzchni gruntu ornego, wynosząca 30 morgów, tj. około 16,8 hektara
* wisus — przestarz. skory do psot; urwis
* wodotrysk — słup wody tryskającej w górę; fontanna
* wolant — pojazd czterokołowy na resorach, podobny do powozu, bez budy, używany w Polsce w XTX w. i pierwszej połowie XX w.
* wydmuch — miejsce otwarte, nieosłonięte od wiatru, wystawione na działanie wiatru, miejsce gdzie dmucha zawsze wiatr; wygwizdów
* wygon — wspólne dla całej wsi pastwisko; także miejsce na skraju wsi, w którym gromadzone są zwierzęta przed codziennym wypędzeniem ich na wspólne pastwisko
* wykrudowanie — daw. usunięcie korzeni drzew, zarośli; wykarczowanie
* wyowsić się — gwar. dzięki polepszeniu warunków życia, zyskać na wyglądzie, wyładnieć; wysubtelnieć
* wyrapiaste oczy — gwar. wytrzeszczone oczy
* wywód — m. in. a) w Kościele katolickim: pobłogosławienie matki po urodzeniu dziecka, połączone z uroczystym wprowadzeniem jej do kościoła b) błogosławieństwo mężatki po ślubie
* wziatka — tu: łapówka.
* zapust — ostatnie dni karnawału; także: zabawy i zwyczaje ludowe związane z obchodzeniem tych dni; ostatki
* zasiecznica — gwar. w stodole: ścianka oddzielająca klepisko od zasieka (miejsca przechowywania zboża)
* zastanowić — gwar. zapłodnić kobyłę
* zasuspędować — przestarz. zawiesić kogo w czynnościach urzędowych; pozbawić kogo czasowo stanowiska
* zawłoka — w dawnej medycynie: włos albo pasek tkaniny wprowadzony pod skórę w celu wywołania ropienia lub odprowadzenia krwi, ropy z jakiejś części organizmu; sączek
* zgodzić — przestarz. nająć kogoś do pracy; zatrudnić kogoś czasowo; ugodzić
* zrejterować — przestarz. uciec, zrezygnować z czegoś, wycofać
* zwoszczyk — gwar. woźnica, furman
* zydel — prosty drewniany stołek lub ławka z poręczą
* żagnotowy — daw. zrobiony z żagnotu;
* żagnot — cienka tkanina bawełniana, podobna do muślinu
* żeniec — ten, kto żnie zboże; żniwiarz.
* żniweczka — gwar. kobieta żnąca zboże na polu

 
Skróty:
bud. — termin używany w budownictwie
daw. — dawniej
gwar.- gwarowy
p- — patrz
pot. — potocznie
przestarz. — przestarzały, przestarzale
żart. — żartobliwie, żartobliwe

Dorota K. Rembiszewska

    .......................